بی‌تردید حذف ربنای شجریان از مراسم افطار میلیون‌ها روزه‌دار، ضربه‌ای به هویت ملی ایرانیان محسوب می‌شد؛ هویتی که نه به آسانی شکل گرفت، نه هزینه کمی از خون ایرانیان به پای آن ریخته شد و نه جبران خسارات احتمالی وارده به آن بدون سختی فراوان امکان پذیر است. هویتی که شنیدن ربنای شجریان، اذان موذن زاده اردبیلی و دو نغمه مشهور شادمانه مراسم عروسی ایرانی‌ها هر باره بازتولید و یادآوری می‌کند تاکید مداوم و پیوسته بر ایرانی بودن و ایجاد فاصله با هر هویت غیرایرانی است.

برخی نغمه ها، تصویرها، و به ویژه مراسم سنتی در سطح ملی هر کشور یک وجدان جمعی را شکل می‌دهد که معمولاً متعلق به هیچ طیف و جناح و قوم خاصی نیست. اما در عین حال چسبندگی سیاسی، ملی، مذهبی و فرهنگی آن کشور را حتی در اوج تنش‌های فراگیر داخلی و خارجی قوام می‌بخشد.

تا سه دهه پیش حجم زرادخانه هسته‌ای و تولید صنایع سنگین از جمله اتومبیل و فولاد از مهمترین معیارهای تقسیم کننده نظام بین‌الملل به شمال و جنوب و شرق و غرب محسوب می‌شد، اما هرچه می‌گذرد، ظهور و قوام یافتن پدیده‌های جدیدی همچون نقش زنان، جوانان، گسترش سازمان‌های غیردولتی، شفافیت نظام سیاسی و مبارزه با فساد در کنار اصرار بر تولیدات فرهنگی و دفاع از نمادهای فرهنگی تا پای جان به عامل مهم مبادلات نظام بین‌الملل تبدیل شده است.

کشورهایی که فاقد توانایی تولید نمادهای ملی و هویتی فراگیر در سطح ملی و منطقه‌ای هستند، همواره در دفاع از امنیت ملی خود نیز دچار مشکل می‌شوند و هزینه‌های بالاتری را می‌پردازند. زیرا کشورها بدون نمادهای ملی زودتر آسیب می‌بینند و مورد تهاجم قرار می‌گیرند. در همین راستاست که شاهد هستیم بسیاری از کشورهای تازه پا به عرصه گذاشته از جمله کشورهای آسیای میانه، در مقایسه با حوزه‌های قدرتمند فرهنگ روسی، چینی یا حتی عربی در تلاش هستند نمادهای هویتی برای خود خلق کنند زیرا نمادهای ملی و هویتی عواملی هستند که مانع حل شدن در فرهنگ و نفوذ کشورهای مجاور می‌شود. صفرمراد نیازاف رئیس جمهور ترکمنستان سال‌ها تلاش داشت تا خود و نام مادر خود را به عنوان نماد ملی ترکمنستان معرفی کند و جا بیندازد، زیرا ترکمنستان برای ارائه و تولید تعریف از کشوری به این نام وجه تمایز چندانی با دیگر کشورهای منطقه از جمله تاجیکستان یا قزاقستان و ازبکستان نداشت.

در کشورهای تازه متولد شده آسیای میانه قزاق بودن، ترکمن بودن و تاجیک ماندن معضلی است که طی دو دهه گذشته هنوز راه حلی برای آن پیدا نشده است؛ زیرا مجموعه کشورهای این منطقه هویت فرهنگی و نماد ملی قدرتمند و به لحاظ تاریخی قابل دفاعی در برابر یکدیگر ندارند. اما هویت ایرانی بودن از چنان پشتوانه فرهنگی، تاریخی و سیاسی قدرتمندی برخوردار است که نه به سادگی می‌توان آن را شست و نه هضم شدن در هویت‌های فرهنگی مجاور ـ برای مثال عرب‌ها ـ به سادگی امکان پذیر است. بنابراین اگر اصرار می‌شود که ربنای افطار شجریان یک موضوع مرتبط با هویت ملی ایرانیان است که در جاهای دیگری به امنیت ملی ربط پیدا می‌کند و حتی دیگر به خود او تعلق ندارد ـ چه رسد به گردانندگان از راه دور و نزدیک صداوسیما ـ به دلیل کارکرد و تاثیری است که این نغمه در پس ذهن متولدان این فلات از خود باقی گذاشته و از هویت خاص ملی و مذهبی بودن ایرانیان در مقابل غیرفارسی زبانان حکایت می‌کند.

در حال حاضر میلیون‌ها ایرانی اصلاح طلب و اصولگرای زن و مرد خاطره این ربنای داوودگونه و آسمانی را که هر ساله تکرار می‌شود، در کنار خاطرات نوجوانی، میانسالی و در مجموع در کنار بخشی از گذشته خود جای داده‌اند. بسیاری از مکان ها، تصاویر و افرادی که گذشته ما و هویت جمعی ما را ساخته‌اند دیگر نه قابل دسترس هستند و نه قابل دوباره تجربه شدن. اما گوشه‌هایی از این گذشته مشترک نه تنها پاک نمی‌شود و از یاد نمی‌رود بلکه هر سال دوباره می‌توان آن را از نو تجربه کرد. اگر بتوان تخت جمشید و میدان نقش جهان و کارکردهای سیاسی میدان آزادی را در تاریخ معاصر ایران نادیده گرفت، و اگر کسی توانایی حذف ترانه الهه ناز بنان، یا حتی برخی از نوحه‌های صادق آهنگران را از پس ذهن ایرانیان داشته باشد و اگر بتوان شیخ بهایی و شریعتی و حماسه 40میلیونی ملت را از تاریخ معاصر پاک کرد و نادیده گرفت، آنگاه می‌توان نمادهای ملی همچون ربنای افطار شجریان را نیز حذف کرد.

اگر تعارف را در سطح ملی کنار بگذاریم و با نگاهی به آمار مربوط به تعداد قلیل نشریاتی که در ایران چاپ می‌شود، تیراژ محدودی که روزنامه‌ها دارند، کتاب‌هایی که هیچ‌گاه مجوز نمی‌گیرند و خوانده نمی‌شوند را به نسبت جمعیت 70 میلیونی ایران مورد ملاحظه قرار دهیم که 60درصد جمعیت آن را جوانان تشکیل می‌دهند، ابعاد ناکارایی فرهنگی جامعه ما در مقایسه با حوزه‌های فرهنگی مجاور ـ مثلاً ترکیه و عراق ـ آشکار می‌شود. اگر مجموع تولیدات موسیقی و فیلم از مجاری رسمی را مطالعه کنیم و از یاد نبریم که سینمای ایران از سر اجبار و تا حدود زیادی در انحصار سینمای طنز قرار گرفته، آنگاه می‌توان ادعا کرد صدا و سیما به عنوان تنها رسانه ملی واقعاً آزاد آزاد در ایران تبدیل به بزرگترین مرکز فرهنگی کشور شده است.

 

البته بزرگترین مرکز فرهنگی نه به لحاظ تاکیدی که این رسانه فراگیر بر وحدت و وفاق دارد، بلکه از آن نظر که با هفت کانال تلویزیونی به صورت شبانه روزی همه تولیدات و از هر نوع فیلم - غیرپورنو و غیرعاشقانه - هالیوود و بالیوود هند را به صورت مطلق و بدون هیچ گزینشی و به نوبت برای 70 میلیون ایرانی پخش می‌کند. و جالب اینکه برخی از مشهورترین فیلم‌های پلیسی و جنایی آمریکایی را چندین بار در طول یک سال به نمایش می‌گذارد.

گفته فوق تا حدی است که به جرات می‌توان ادعا کرد فقط طی تعطیلات 13 روزه نوروز هر ساله کشته شدن صدها هزار نفر با پخش جدیدترین فیلم‌های خشن پلیسی از هفت کانال تلویزیونی در 24ساعته جلوی چشم میلیون‌ها ایرانی نمایش داده می‌شود و کسی به آثار تخریبی نمایش این همه فیلم‌های پلیسی و جنایی تولید شده در کره زمین از صدا و سیما توجهی ندارد.

 

وقتی بزرگ ترین رسانه ملی کشور به خود زحمت نمی‌دهد تا حداقل نمایش فیلم‌های غیرپلیسی و غیرجنایی را افزایش دهد و از شمار نمایش خشن‌ترین فیلم‌های غرب بکاهد، چگونه می‌توان انتظار داشت هویت ملی یا یک نماد ملی پاس داشته شود. اگر پس از نمایش این همه فیلم هولناک هنوز هویتی از ایرانیان باقی مانده باشد، به نوعی معجزه است و نیز تتمه تاثیر پخش جسته گریخته آثار استادانی همچون محمدرضا شجریان و اسلاف و گذشتگان است، وگرنه از یاد نبریم که با تاسف مدت هاست مردم تماشای کانال‌های ماهواره‌ای را به هر کانال صدا و سیما ترجیح می‌دهند.

 

چرا «ربنا» یگانه است؟